Watervluchtelingen en natte voeten, ook in Baarn, een verhaal over de Watersnood van 1916

door Ed Vermeulen 

Watervluchtelingen: zij die na een overstroming ten gevolge van bijvoorbeeld een dijkdoorbraak voor het wassende water vluchten, al dan niet met achterlating van have en goed.  

Bij het horen of lezen van het woord watersnood zullen de meesten van ons terugdenken aan het rampjaar 1953, toen op veel plaatsen de dijken braken in Zeeland, westelijk Noord-Brabant en Zuid- en Noord-Holland. Dit jaar is het echter precies  een eeuw (100 jaar!) geleden dat ook Baarn te maken kreeg met een watersnood waarbij het gehele Eemland onderliep. In de nacht van 13 op 14 januari 1916 braken op meerdere plaatsen, ondermeer langs de zuidkant van de Zuiderzee, de dijken en stroomden de er achterliggende polders onder water. Het water kwam tot aan de rand van Baarn. Dit herhaalde zich nog in 1921 toen het Eemland opnieuw onder water kwam te staan. Pas in 1932 toen de werkzaamheden rond de Afsluitdijk afgerond werden behoorde deze periode van natte voeten echt tot het verleden. In het zeer uitgebreide fotoarchief (ca. 16.000 stuks!) van de Historische Kring Baerne (HKB) kunt u veel foto’s vinden gemaakt tijdens en na de overstroming. Kom eens langs om ze te bekijken. Op woensdag tussen 14.00 en 16.00 en zaterdag tussen 11.00 en 13.00 bent u meer dan welkom. 

Tolhuis hoek Eemweg-Kerkstraat, de meest bekende foto van de watersnood 1916 in Baarn (Coll. Groenegraf.nl)

Tolhuis aan de Eemweg

De meest bekende van deze foto’s is ongetwijfeld die waarop u kunt zien dat het water tot aan het toenmalige Tolhuisje aan de Eemweg, hoek Kerkstraat stond. Het Tolhuisje is in 1956 gesloopt en voorgoed afgevoerd van de lijst met monumenten van het Baarn van ’toen vroeger’. De laatste bewoners van dit historische pand waren de familie Laoût. 

Carel Laoût, een bevlogen koorleider
(Coll. Groenegraf.nl

Carel Laoût, gelouterd en bevlogen musicus, organist en (koor)dirigent.  In de jaren 1957- 1959 gaf hij ondermeer muziekles aan Het Baarnsch Lyceum en probeerde hij mij en mijn klasgenoten anders te leren kijken (lees: luisteren) naar klassieke muziek. Dit alles op een manier die momenteel furore maakt in het prachtige TV programma ’De Tiende van Tijl’, waarin presentator Tijl Beckand ons op een heel indringende en betrokken manier laat genieten van de muziek van langer geleden.

De Tiende van Tijl (Foto: Internet)

Bijzonder ook was het om mee te maken hoe Laoût er in een relatief korte tijd in slaagde van een ongeregelde groep lyceïsten een representatief en goed klinkend schoolkoor te maken. 

Natte voeten            

De in mijn ogen allermooiste foto is die waarop we lopend voorbij het voormalige Tolhuis de Eemweg of zoals deze weg vroeger werd genoemd de Baarnsche Dijk kijken richting de Eem, de boerderij van Molenaar later Daatzelaar en  Café Kuijer (het huidige Eemlust).

Natte voeten op de Eemweg - Baarnsche Dijk  (Coll. Historische Kring Baerne)

Villa 'Pirate' v/h Overdijk, Tromplaan 1  (Foto: J. Haver/Kombuispraat) 

Geheel rechts ziet u het toen laatste huis van het oude Baarn: Villa Overdijk, ontworpen door architect J.C van Epen, gebouwd in 1906 voor de heer Th. P. Vethake, makelaar te Baarn. De villa kwam eind 1917 in eigendom van de heer J.F (Johannes Franciscus) Wijsmuller, grondlegger van het fameuze sleep- en bergingsbedrijf Bureau Wijsmuller.
Hij was het die de villa de naam 'Pirate' gaf (in de volksmond 'De Piraat'). De villa bestaat nog steeds, maar het fraaie op deze foto nog zichtbare tuinhuis is verdwenen. Daarvoor de in 1903 gebouwde en inmiddels verdwenen Villa Huis ter Eem.

Peer den Schuymer

In mijn vroege jeugd- en wegloopjaren, zo rond 1946-1948, was het tuinhuis van De Piraat mijn laatst zichtbare  baken nadat ik het dorp achter mij had gelaten. Denkt u nu niet dat ik toen wist dat de villa deze naam droeg. De enige mij toen bekende piraat was Peer den Schuymer, de man over wie in de boeken van Kapitein Rob geschreven werd dat het met hem kwaad kersen eten was. Ik kon mij daar van alles bij voorstellen, maar kersen eten?

Uw schrijver in zijn wegloopjaren 1946-48
(Foto: Coll. Ed Vermeulen)

             

Daarna de polder en de op de foto zichtbare natte leegte! Een beeld vol dramatiek dat de inspiratiebron zou kunnen zijn tot het schrijven van een  (ouderwets) kinderboek met als titel: 

’NATTE VOETEN’, de avonturen van Kuijertje, een Baarnse jongen.

Henkie Kuijer is mijn naam. Op school  wordt ik Kuijertje genoemd. Ik ben zes jaar en samen met mijn twee broertjes Teun van acht en Gijs van vier, gaan we op bezoek bij Opa en Opoe Kuijer die aan de Eem wonen. Opa is boer, heeft een café en is pontbaas. Opa zegt dat de Eem een rivier is. Hij brengt mensen naar de overkant en weer terug met een wiebelpontje. Wij noemen Opa: ’Opa heenenweer’. Vader is koetsier bij een deftige familie in Hoog Baarn, moeder werkt er in de keuken. Wij noemen onze ouders Pa en Moe. Met z’n zevenen, we hebben ook twee zusjes, Maartje en Grietje, een tweeling, wonen we in een mooi en avontuurlijk Koetshuis in de tuin van het huis van de baas van Pa,  door hem ’Mijnheer de Baron’  genoemd. Moe zegt dat we in een Villa en ’op stand’ wonen, maar wat dat nu precies betekent snap ik niet. Wel weet ik dat je in Hoog Baarn geen last van natte voeten kunt krijgen, zoals wij nu. Kom op doorlopen jongens, zo komen we nooit bij Opa en Opoe!

Wat u zojuist heeft gelezen zou de inleiding van het nog te schrijven boek kunnen zijn. De aandachtige lezer van deze nu nog op zichzelf staande alinea begrijpt het al: mijn gedachten dwalen af en ik laat me meesleuren door mijn fantasie. Maar het zou kunnen!

Van Baerne naar Watervluchtelingen

Baerne, tijdschrift Historische Kring Baerne,
maart 2016

Wilt u meer lezen over de watersnood van 1916, dan is het goed gedocumenteerde door Henriëtte Beuk geschreven verhaal ’De Watersnood van 1916’ , maart 2016 editie van ’Baerne’, het mooie blad van de Historische Kring Baerne een echte aanrader. Bent u lid van deze vereniging dan krijgt u dit goed verzorgde en interessante blad vier maal per jaar thuis bezorgd, maar indien u dit onverhoopt (nog) niet bent, kunt u misschien nog een los exemplaar bemachtigen. De oplage is beperkt dus enige haast is geboden. Op-is-op is ook hier van toepassing!

Uit de berichtgeving uit die natte tijden van weleer weten we dat er behoorlijke schade aan bedrijven, boerderijen en gebouwen is ontstaan in ondermeer de Weteringstraat, Zandvoortweg en ook het Schoonoordpark (Villa Schoonoord).

Zou de vijver bij de villa op Tromplaan 11, waarvan de tuin op de grens ligt van het oude Schoonoordpark nog een overblijfsel van de watersnood zijn? Het zou zo maar kunnen. En zou de in 1912 gebouwde IJsfabriek, de latere wasserij Eemland van de familie Bleijerveld ook schade hebben opgelopen? Feit is het dat het water tot aan de drempel heeft gestaan. Ook de in 1912 geopende badinrichting aan de Eem heeft het zwaar te verduren gehad en hetzelfde geldt voor de noord-oostzijde van het Cantonspark. Het bijzondere is dat u deze ’verdronken land en waterrandroute’ ook nu nog kunt belopen. Doen! Laat uw fantasie de vrije loop en u hoort en ziet het wassende water in de ondergelopen Eempolder.

Het wassende water. Foto: F.A. Voskuijl (Coll. Spaarnestad)

Maar eerlijk is eerlijk: de in Baarn aangerichte schade valt in het niet bij wat Bunschoten en Spakenburg is overkomen. Naast grote schade aan huizen en andere gebouwen werd ook de bottervloot, ten prooi gevallen aan de elementen, ernstig getroffen. Zware en in sommige gevallen zelfs onherstelbare averij werd opgelopen. Daar komt nog bij dat het dorp in februari een tweede keer door het water werd overspoeld. Ook de bewoners van Eemdijk en het Zuidereind kregen het zwaar te verduren. Naast het verlies van have en goed moesten velen hun zwaar beschadigde en in sommige gevallen totaal vernielde woningen verlaten. Zij vonden per boot een goed heenkomen, veelal in Baarn, waar hen gastvrij onderdak werd geboden in onder meer Hotel De Pauw aan de Eemnesserweg. Ook werd de gymnastiekzaal van de Julianaschool als verblijf- en slaaplaats ingericht. Het gebruik van de term ’bootvluchtelingen’ ligt voor de hand, maar ’Watervluchtelingen’ is een betere keuze. Tevens de titel van een pas verschenen boek, waarin u alles, maar dan ook echt alles te weten kunt komen over de dramatische gebeurtenissen uit 1916 en de jarenlange nasleep van de ramp.                                

                              

’Watervluchtelingen verzorgd én verguisd’ is geschreven door Bertus Wouda uit Spakenburg-Bunschoten. Een veelzijdig man, naast schrijver is hij archivaris, historicus en cultuurmakelaar. Cultuurmakelaar: een redelijk nieuw maar vooral ook interessant woord dat zich het beste als volgt laat omschrijven: 'Cultuur historisch erfgoed dient niet alleen bewaard te worden, maar vooral ook benut te worden! Zij of hij of die dit tot haar of zijn beroep heeft gemaakt kan zich Cultuurmakelaar noemen'.

Bertus Wouda op bezoek bij de HKB.
Coll. Bertus Wouda 

Het boek is volgens kenners, waaronder de bekende Spakenburger historicus Willem Ruizendaal een meesterwerk. Een van de betere, zo niet het beste boek geschreven over de geschiedenis van de watersnood  van 1916 en de impact daarvan op Bunschoten, Spakenburg en het gehele Eemland. In het boek ook veel aandacht voor de buurgemeenten Eemnes, Soest, Hoogland, Nijkerk en vanzelfsprekend Baarn. In het boek wordt uitvoerig stil gestaan bij de hulpverlening in het Eemland en de (financiële) nasleep van de ramp zoals schadeafhandeling en uiteraard ook de wederopbouw. Dit alles gebaseerd op uiterst diepgaand archief- en literatuurstudie. Vergelijkingen met meer recente hulpacties worden gemaakt. In de Baarnsche Courant van 7 maart jl. heeft u een interessant artikel kunnen lezen gebaseerd op een uitvoerig gesprek met de schrijver waarin hij in interviewvorm uitleg gaf over hetgeen de lezer kan verwachten. En dat is veel! Kortom een boek voor iedereen, maar zeker voor alle Baarnaars en Barinezen, want ook wij zijn immers Eemlanders. Nu ruim honderd jaar later kunnen we de toen genomen maatregelen op hun waarde beoordelen. Eén ding is zeker we hebben nu vanuit het Eemland geen gevaar voor natte voeten meer te duchten. Nooit meer? Een vraag waarop het antwoord in de toekomst verborgen ligt. Volgens het bestuur van onze provincie is droog wonen lang niet overal vanzelfsprekend. U bent gewaarschuwd!                             

’Watervluchtelingen verzorgd én verguisd’: ISBN 978-90-70708-40-5, natuurlijk verkrijgbaar bij Boekhandel Den Boer, Laanstraat hoek Spoorstraat, Baarn.

Bronnen: Baarnsche Courant, Baerne (tijdschrift van de Historische Kring Baerne) editie Maart 2016, ’Watervluchtelingen verzorgd én verguisd’ auteur Bertus Wouda. 

Inspiratie: ’De avonturen van Kikker, een Texelse jongen’ door Huib Fenijn. 



Wat ik nog zeggen wilde....
Inmiddels heb ik vanuit ontvangen reacties begrepen dat de vijver behorend bij villa Tromplaan 11 géén restant is van de overstroming maar een gegraven vijver.
Achter de bebouwing van toen heeft in vroeger tijden een sloot gelopen die uitkwam bij de Eemweg. Achter bij Tromplaan 11 zou een kleine afsluiter geweest zijn, door het opendraaien waarvan het overtollige water kon worden afgevoerd of tegengehouden in het geval van wateroverlast. Mogelijk is ook het dijkje bij Villa Rusthoeck, tegen de Montinischool aan, ooit aangelegd om het water vanuit de toenmalige Zuiderzee tegen te houden.

Over mijn foto uit mijn wegloopjaren (1946-1948) kan ik zeggen dat deze foto is gemaakt bij het voormalige Gebouw van Christelijke Belangen in de Parkstraat. Ik woonde toen nog in de Villa Spoorstraat 2. Het kekke door mij gedragen jackie is door mijn moeder gemaakt uit de stof van een oude mantel van een tante. Zo ging dat in die tijden. De door mij gedragen baret was mijn 'verzets'baret. De sokken waren lang en werden gedragen in de stijl van de tijd: opgerold! De gympen waren van de Bata. Het is maar dat u het weet!

Update 10-4-2016: Een verslag van de boekpresentatie Watervluchtelingen verzorgd én verguisd, door RTV Bunschoten:

Update 6-5-2016: Ook RTV Baarn heeft inmiddels aandacht besteed aan de boekpresentatie:

Ed Vermeulen (1942)

Dit verhaal verscheen op maandag 4 april 2016 in de Baarnsche Courant  in de rubriek

  ’Vandaag is morgen alweer gisteren (bruggetjes naar vroeger)’

Deze rubriek is een samenwerking tussen de Historische Kring Baerne en Groenegraf.nl    

Vragen, opmerkingen of tips? Neem gerust contact op. Uiteraard kunt u groenegraf.nl ook volgen op Facebook en Twitter